इजरायलको कृषि क्षेत्र परम्परागत कृषि उद्योगलाई कसरी रूपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने उत्कृष्ट उदाहरणहरू मध्ये एक हो। नेपालले इजरायलबाट धेरै कृषि पाठ सिक्न सक्छ ।
नेपाल कृषिप्रधान राष्ट्र हो भनी शताब्दीयौंदेखि भनिँदै आएको छ । तर, यो नारामा मात्र सीमित रहेको देखिन्छ । नेपालमा विकासको लहर ल्याउन सक्ने क्षमता भए पनि मुलुकको समग्र कृषि उद्योगलाई प्राथमिकतामा राखिएको छैन । नेपालमा हालको कृषि रोजगारी दर ६५% भन्दा बढी छ। मुलुकको कुल जनसङ्ख्याको करिब दुई तिहाइलाई यस क्षेत्रले रोजगारी दिए पनि विकासको अङ्क भने नकारात्मक छ ।
परम्परागत विधिको प्रयोग र वर्तमान कृषि उत्पादनको अनुचित वितरणका कारण कृषिजन्य वस्तुको उत्पादन पर्याप्त हुन सकेको छैन । विश्व बजारमा नेपालमा उत्पादित केही कृषिजन्य वस्तुको माग उच्च भए पनि माग धान्न त्यस्ता उत्पादनको आपूर्ति नहुँदा निर्यातमा खासै वृद्धि हुन सकेको छैन । फलफूल, तरकारी र अन्य वस्तुको आयातमा व्यापक वृद्धि भई देशको ठुलो विदेशी डलरको सञ्चिताको स्थिति दिनदिनै खस्किँदै गइरहेको अवस्था छ । वार्षिक अर्बौँ रुपैयाँको लागतमा फलफूल र तरकारीहरू आयात हुने हुँदा अर्थतन्त्र नै मारमा परेको छ । यस परिस्थितिको परिणाम स्वरूप हामीले कृषि उद्योगमा रोजगारीको सम्भावना पनि गुमाउँदै छौँ ।
इजरायलको विकासमा कृषिको भूमिका:
मे १४, १९४८ मा, इजरायल राज्य औपचारिक रूपमा स्थापना भएको थियो। ७३ वर्षअघि राष्ट्रको स्थापना भएदेखि नै यसले विकासमा ठुलो फड्को मारेको छ । निस्सन्देह, इजरायलको विकासमा पूर्वाधार, विज्ञान र प्रविधि, उच्च प्रविधि, कृषि, स्वास्थ्य र शिक्षालगायत अन्य धेरै तत्त्वहरूले महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेका छन् । यी मध्ये, कृषिलाई आधुनिकीकरणले इजरायलको विकासमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ ।
प्रारम्भमा इजरायलमा कृषिले केही समय लियो । पानी र उर्वर भूमि दुर्लभ आपूर्तिमा थियो, र देश मरुभूमि क्षेत्रमा भएको कारणले उत्पादनमा उल्लेखनीय वृद्धि हुन सकेन । यसका सबै छिमेकीहरूसङको शत्रुताले तिनीहरूबाट सहयोग प्राप्त गर्न असम्भव थियो। यी सबै कारणहरूले गर्दा, इजरायली मानिसहरूले पर्याप्त खानको लागि ठुलो सङ्घर्ष गर्नुपरेको थियो । जनसङ्ख्याको लागि पर्याप्त पिउने पानी नहुँदा कृषिका लागि पानी प्राप्त गर्न लगभग असम्भव थियो। तथापि, जब इजरायली जनसङ्ख्याले आफूलाई सङ्गठित गरे र कृषिमा क्रान्ति ल्याउन नयाँ प्रविधिको प्रयोगमा ध्यान केन्द्रित गरे, जहाँ सरकार, विज्ञहरू र नागरिकहरूले यस क्षेत्रमा उल्लेखनीय सुधार ल्याउन मिलेर काम गरे, चीजहरू परिवर्तन हुन थाले । तिनीहरूले हाइड्रोपोनिक्स र सिँचाइ खेती जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिहरू लागू गरेर कृषि उद्योगको विकासमा योगदान दिए । यी अत्याधुनिक प्रविधिहरूको प्रयोगले इजरायलको कृषि उद्योगलाई उच्च विकसित क्षेत्रको स्थितिमा पुर्याएको छ ।
इजरायलका कृषकहरूले परिष्कृत, व्यावहारिक विज्ञान, दृढ सङ्कल्प र सरकारी सहयोगको संयोजनले गर्दा भूराजनीतिक, बजार, र मौसम परिवर्तन को बाबजुद कृषिमा आधुनिकीकरण र अनुकूलन गर्न सक्षम भएका छन्, उनीहरूलाई आगामी दशकहरूमा अगाडि बढ्नको लागि ठोस आधार प्रदान गरिरहेको क्षेत्र मध्ये कृषिमा देखिएको हरित क्रान्तिलाई लिन सकिन्छ र अरू देशहरूले पनि इजरायलको अनुसरण गरिरहेका छन् पछिल्लो समयमा ।
इजरायलको कृषि अझै फस्टाउने क्रममा छ र देशको अधिकांश खाद्यान्न आवश्यकताहरू पूरा गरिरहेको छ, यद्यपि कृषिमा आधारित निर्यात-सम्बन्धित उद्योगहरूमा केही बर्सहरूदेखि एकदमै घटेको छ । पानीको अभाव बाली उब्जाउने क्षेत्रहरूको लागि सबैभन्दा ठुलो चुनौतीको रूपमा जारी छ र राज्यको स्थापना भएदेखि उनीहरूले सामना गरेका धेरै समस्याहरूमध्ये कृषिको व्यवस्थापन एक कठिन समस्या हो, यद्यपि परिमार्जित सिँचाइ प्रविधिहरू र थप पानीको आधारमा बालीहरूका अतिरिक्त नयाँ र पुनः प्रयोग गरिएका पानीका स्रोतहरूको निरन्तर विकासले दीर्घकालीन सुरक्षाको लागि उनीहरूले निरन्तर काम गरिरहेका छन् ।
इजरायलको कृषि क्षेत्र राम्रोसँग विकसित छ । देशको स्थल कृतिले (टोपोग्राफी) प्राकृतिक रूपमा कृषि योग्य छैन भन्ने तथ्यको बाबजुद, इजरायल ताजा उत्पादनहरूको महत्त्वपूर्ण निर्याततक र कृषि प्रविधिहरूमा विश्वव्यापी रूपले प्रसिद्ध छ । सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ कि त्यहाँको आधाभन्दा बढी जमिन मरुभूमि छ । मौसम र पानीको अभावले खेती गर्न कठिन हुन्छ । प्राकृतिक रूपमा खेतीयोग्य जमिनको मात्रा २०% मात्रै छ । तथापि देशले कृषि उत्पादन निर्यात गर्दछ ।
इजरायलले देश भरि विभिन्न भूभाग र मौसमको कारणले विभिन्न प्रकारका बालीहरू उत्पादन गर्न सक्छ । गहुँ, ज्वार र मकै देशमा खेती गरिने केही खेती बालीहरू हुन् । यस प्रकारका बाली २ लाख १५ हजार हेक्टर जमिनमा लगाइन्छ, जसमध्ये १ लाख ५६ हजार हेक्टर जाडो बालीका लागि प्रयोग गरिन्छ । सिट्रस, एभोकाडोस, किवीफ्रुट, अमरूद, आँप र भूमध्यसागरीय तटीय मैदानमा रहेका बगैँचाका अङ्गुरहरू फलफूल र तरकारीहरू खेती गरिन्छ । देश भरमा यो टमाटर, काकडी, खुर्सानी, र जुचीनी खेती गर्न लोकप्रिय छ; तरबूजहरू जाडोभरि उपत्यकाहरूमा हुर्किन्छन् । केरा र खजूर राष्ट्रको उपोष्णकटिबंधीय क्षेत्रहरूमा उब्जाउ गरिन्छ, जबकि स्याउ, नाश पाती र चेरीहरू उत्तरी पहाडहरूमा उब्जाउ हुन्छन् । त्यस्तै राष्ट्रको वाइन व्यवसाय विश्वव्यापी रूपमा बढेको छ ।
इजरायल केन्द्रीय तथ्याङ्क ब्युरो द्वारा २०१९ मा जारी गरिएको तथ्याङ्क अनुसार, स्थानीय गाईहरूले २०१७ मा औसत १५,२०८ किलोग्राम (लगभग १०,००० लिटर) संसारमा सबैभन्दा धेरै दूध उत्पादन गरेको तथ्याङ्कले बत्ताउँछ । इजरायली गाईले २०१० मा कुल १ हजार ३०४ मिलियन लिटर दूध उत्पादन गरेको थियो । इजरायलमा प्रयोग हुने सम्पूर्ण दूध घरेलु दुग्ध फार्मबाट आउँछ, जसमा धेरैजसो बथान इजरायल-होल्स्टेन्सबाट (गाइको प्रकार) बनेको हुन्छ, जसले उच्च उत्पादन दिन्छ र यस्तो किसिमको गाइहरू रोग प्रतिरोधी हुन्छन् । भेडाको दूध पनि निकासी हुन्छ । कुखुराको हिसाबले मासु खपतको दुई तिहाइ हिस्सा मोशाभिमले (एक कुखुराको प्रजाति) उत्पादनको ८५ प्रतिशत ओगट्छ ।
इजरायली अर्थतन्त्रको ऐतिहासिक रूपमा महत्त्वपूर्ण क्षेत्र माछा मार्ने हो । भूमध्य सागर, अकाबाको खाडी र किन्नेरेट तीन प्राथमिक प्राकृतिक माछा मार्ने क्षेत्रहरू (गालील सागर) हुन् । एक्वाकल्चर, पोखरी वा पिँजरामा माछा पालन गर्ने अभ्यास पनि इजरायलमा ज्यादै लोकप्रिय छ ।
इजरायल सुन्तला, अङ्गुर, ट्याङ्गेरिन, र त्यहाँ सिर्जना गरिएको अङ्गुर-पोमेलो हाइब्रिड सहित ताजा सिट्रस फलहरूको शीर्ष उत्पादक र निर्यातकर्ताहरू मध्ये एक हो । इजरायलले चालीस भन्दा बढी विभिन्न प्रकारका फलहरू उत्पादन गर्दछ । एभोकाडोस, केरा, स्याउ, जैतून, चेरी, नेभारा, प्लम, नेक्टरिन, अङ्गुर, खजूर, स्ट्रबेरी, काँटे दार नाश पाती (जब्बर), पर्सिमन्स, लोकेट र अनार यी मध्ये केही हुन् सिट्रस बाहेक । जापान पछि, इजरायल लोकुअट्स् (एक किसिमको पोसिलो फल) को दोस्रो ठुलो उत्पादक हो ।
इजरायलले धेरै फूल उत्पादन गर्दछ जुन निर्यात गरिन्छ । २०१९ मा, फूल निर्यात कुल ७० मिलियन डलर भन्दा बढी थियो । क्यमेलाउकिउम् (एक किसिमको फूल) जुन २१४ हेक्टर (५३० एकड) जमिनमा रोपिएको छ, र गुलाब दुई वटा फूलहरू हुन् जुन प्रायः बढ्छ । इजरायलले मरुभूमिका फूलहरू पठाउँछ जुन पश्चिममा लोकप्रिय छन्, जस्तै लिली, गुलाब र ट्युलिपहरू । इजरायल विश्वको पुष्प बजारमा एक महत्त्वपूर्ण खेलाडीको रूपमा बढेको छ, विशेष गरी जाडोको समयमा जब यसले परम्परागत युरोपेली फूलहरूको प्रदायकको रूपमा सेवा गर्दछ । इजरायलको फूल खेती मुख्यतया विभिन्न प्रजातिहरूलाई मिसाएर तयार गरिएको हुन्छ ।
इजरायल कृषि अनुसन्धान र विकासमा विश्वव्यापी अग्रगामी देशको रूपमा आफूलाई उभ्याउन सफल भएको छ, जसले राष्ट्रको बालीलाई सङ्ख्या र गुणस्तर दुवैमा नाटकीय रूपमा सुधार गर्न मद्दत गरेको छ । बाली उत्पादन र गुणस्तर बढाउनको लागि बीउ र बिरुवाका प्रजातिहरूको निर्माण गर्न सफल भएको छ इजरायल साथै ड्रिप सिँचाइ र भर्मिक्युलाइट जस्ता प्राविधिक विकासहरू, एक माटो कन्डिसनर जसले क्षेत्रीय माटोसँग मिसाउँदा बाली उत्पादन बढाउँछ, जसले गर्दा कृषिमा इजरायलले चमत्कार नै गरेको छ । विश्वका धेरै कृषि विज्ञहरू इन्टनशिपको लागि इजरायल जाने गरेका छन् ।
इजरायलमा प्रत्येक तीन वर्षमा एग्रिटेक प्रदर्शनी हुने गर्छ जुन प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय प्रदर्शनी मध्ये एक हो । जसले विश्व बजारमा इजरायललाई कृषि क्षेत्रको मुख्य नेतृत्वको रूपमा आफूलाई स्थापित गरेको छ । यस प्रदर्शिनीमा इजरायल लगायत विश्वभरका कृषि आविष्कारहरूलाई हाईलाइट गरिन्छ । यसले नियमित रूपमा हजारौँ आगन्तुकहरू, धेरै कृषि मन्त्रीहरू, प्रमुख निर्णयकर्ताहरू, विशेषज्ञहरू, कृषि व्यवसायीहरू, र प्रशिक्षकहरूलाई आकर्षित गर्दछ । यसले कृषि क्षेत्र र अत्याधुनिक कृषि प्रविधिहरू, विशेष गरी सिँचाइ, पानी व्यवस्थापन, सुक्खा क्षेत्रहरूमा कृषि, गहन हरित गृह खेती, नयाँ बीउ प्रजातिहरूको सृजनाको क्षेत्रमा सबैभन्दा भर्खरको प्रगतिहरू एउटै स्थानमा हेर्ने मौका प्रदान गर्दछ । २०२१ मा अग्रिटेक प्रदर्शनीमा ३५० भन्दा बढी प्रदर्शकहरूले भाग लिए, जसले ६५ हजार भन्दा बढी आगन्तुकहरूलाई आकर्षित गर्यो । इजरायली कृषि मोडेल नवीन खेती अभ्यासहरूको लागि प्रख्यात छ, जसले अत्याधुनिक प्रविधिहरू प्रयोग गरी न्यूनतम स्रोतहरूमा उत्कृष्ट उत्पादन हासिल गर्न सफल भएर दुनियाँलाई चकित पारेको छ ।
इजरायल सरकारले साहसिक निर्णय गर्यो । किनेरेट ताल (गालीलको सागर) बाट दक्षिणमा नेगेभ मरुभूमिमा पानी ढुवानी गर्न राष्ट्रिय जलवाहक निर्माण गर्ने निर्णयले इजरायलको पानी वितरण सञ्जालमा क्रान्ति ल्यायो। यसरी इजरायलले पानीको तीव्र अभावलाई जित्यो जसले कृषि क्रान्तिमा विम्वको काम गाह्रो ।
धेरै अवरोधहरूको बाबजुद, इजरायलले आफ्नो कृषि उद्योगको पुनर्संरचना गर्न र पानी व्यवस्थापनमा विश्वव्यापी नेता बन्न सफल भएको छ । इजरायलमा टमाटरको उत्पादन उच्चतम छ, गाईको दूध उत्पादकता उच्चतम छ, र विश्वमा सबैभन्दा कम कटाई पछि अन्न नोक्सान छ । यी सफलताहरूको कारण, धेरै उदीयमान राष्ट्रहरूले केही सिक्नको लागि इजरायलमा भिजिट गर्ने गर्छन् ।
सरकारको प्रभावकारी भूमिकाले गर्दा कृषि क्रान्ति इजरायलमा सम्भव भयो । विशेष गरी सन् १९५० र १९६० को दशकमा इजरायल सरकारको रणनीति । यसले लामो समयदेखि कृषि र पानीप्रतिको प्रतिबद्धतामा निरन्तर दूरदर्शी नेतृत्व देखाएको पाइन्छ । प्रारम्भिक वर्षहरूमा, कृषि र पानीलाई देशको बजेटको ३०% दिइएको थियो, र शिक्षालाई अर्को ३०% दिइएको थियो । यसका कारण, प्रारम्भिक लगानीहरू एक बलियो संस्थागत संरचनामा, एक केन्द्रित कृषि-औद्योगिक नीति, र बिरुवा उत्पादन र मार्केटिङको लागि बोर्डहरू बनाइयो जुन निश्चित उप-क्षेत्रहरू (फलफूल, तरकारीहरू, आदि) लाई सुनिश्चित गर्दै राम्रोसँग चलाइएको थियो । र त्यसको निरन्तरता आज पर्यन्त पनि उस्तै छ अझ भनौँ त्यो भन्दा बढी । देशको कृषि क्षेत्रका गतिविधिहरू, जसमा वनस्पति र पशु स्वास्थ्य, कृषि योजना, विस्तार अनुसन्धान, र मार्केटिङका लागि कडा मापदण्डहरू कायम राख्दै अनुसन्धान र विकास आदिमा इजरायली कृषि मन्त्रालयद्वारा कडाइका साथ नियमन गरिन्छ ।
इजरायलका किसानहरू ज्यादै सङ्गठित छन् । किसानहरूको आफ्नै सहकारी छ जसले सधैँ किसानको हित र जनताको सेवामा आफ्नो उत्पादन पुर्याउन दत्तचित्त भएर लागेको पाइन्छ । यसै सहकारी मार्फत उनीहरूले सरकारसँग समन्वय गरेर विभिन्न किसिमको तालिम, कोष निर्माण र कृषि सामाग्रीहरूलाई बजारीकरण गरी कृषिको व्यवसायीकरणमा ठुलो काम भएको छ ।
अन्त्यमा, आईरिस राजनीतिक पार्टीका नेता एडवर्ड डब्ल्यु स्टीवर्ट भन्छन, “कृषि अन्य सबै व्यवसायहरूको जग हो ।” यस भनाइलाई मध्यनजर गर्दै देशको उचित विकास गर्न इजरायल जस्तै उत्कृष्ट कृषि केन्द्रको विकास गरी नेपालको परम्परागत कृषिलाई आधुनिकीकरण गर्नु महत्त्वपूर्ण छ ।
इजरायलले गरेजस्तै नेपाल सरकारले आफ्ना जनतालाई कृषिमा आत्मनिर्भर बन्न धेरै रणनीतिहरू विकास गर्न सक्छ । त्यसै गरी नेपाल सरकारले किसानलाई व्यावसायिक बन्न मद्दत गर्ने उपयुक्त योजना र नियमावली तर्जुमा गर्नुपर्छ र ती योजनाहरू कार्यान्वयन गर्न निजी क्षेत्र, कार्यकारी शाखा र सरकारको दरिलो कार्य योजनाले देशको कृषि क्षेत्रलाई व्यवसायीकरण गरी देशलाई अग्र गतिमा डोर्याउनु आजको अपरिहार्यता हो ।
“आकाशको फल आँखा तरी मर" आज सम्मको स्थिति हेर्दा ।”
(लेखक वीरगञ्जस्थित ज्ञानदा एकेडमी स्कूलका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत एवम् शिक्षाविद् हुनुहुन्छ ।)
राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
