मे दिवश अर्थात अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस ८ घण्टा मात्र काम गर्नको लागि श्रमिकद्वारा सङ्घर्ष गरिएको ऐतिहासिक दिनलाई सम्झेर मनाउने गरिन्छ । १ मे १८८६ का दिन सिकागो सहरमा शुरु भएको त्यो सङ्घर्षमा चार जनालाई १८८७ मा मृत्युदण्ड दिइएको थियो । त्यसबेलाको राज्यसत्ताले उनिहरुलाई आराजकातावादिको संज्ञा दिँदै मृत्युदण्ड दिएको थियो । तिनै श्रमिकहरुको त्यागको सम्झनामा मे दिवस अर्थात अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस बन्न गयो । उनीहरुलाई बम प्रहार गरेको झुटो अभियोग लगाइएको थियो । शिकागो सहरमा ४० हजार श्रमिक त्यस दिनको आन्दोलनमा सरिक भएका थिए । त्यही आन्दोलनको बलमा अमेरिकी श्रम महासङ्घ एक ऐतिहासिक निर्णय गर्न वाध्य भयो । त्यसपछी विभिन्न देशमा त्यस्तै किसिमको आन्दोलन मार्फत ८ घण्टा मात्र काम गर्नुपर्ने माग विश्वव्यापी बन्न पुग्यो । अर्थात १ मे १८८६ का दिन ३ लाख भन्दा अधि कामदारहरुले (४० हजार शिकागोमा मात्र) १३ हजार व्यवसायबाट देशभरि आफ्नो जागिर छोडे । त्यसपछिका दिनमा अझै कामदारले आन्दोलनमा आफ्नो सहभागिता जनाएर र विरोधको स्वर उठाउनेहरुको सङ्ख्या बढेर लगभग १ लाख पुग्यो ।
मे दिवस र श्रम अधिकार बीचको सम्बन्ध संयुक्त राज्य अमेरिकामा सुरु भयो । १९ औं शताब्दीमा औद्योगिक क्रान्तिको उँचाईमा खराब कामको अवस्था र लामो समयको लागि प्रत्येक वर्ष हजारौं पुरुष, महिला र बालबालिकाको मृत्यु भइरहेको थियो । त्यसैको विरुद्धमा एक भएर श्रमिकहरुले आन्दोलनको थालनी गरेका थिए । शिकागोमा त्यस दिन ४ लाख श्रमिक हडतालका लागि बाहिर थिए । एउटा अखबारमा रिपोर्ट आयो, “आज शिकागो सहर मृत सहर जस्तो भएको छ । कुनै कलाकारखाना, र मिलका अग्लो चिम्निबाट धुवा निस्किएको छैनन् ।”
मे डे मूल रूपमा ग्रिक उत्सवहरुबाट प्रेरित भइ वसन्त उत्सवकोरुपमा लीईने गरिन्छ किनकी यसै समयमा प्रकृतिमा पनि पुनर्जन्म हुन्छ । अर्थात प्रकृतिमा देखिने नयाँ पालुवाहरु । युरोपमा मे १ ऐतिहासिक रूपमा ग्रामीण क्षेत्रमा गरिने मूर्तिपुजासँग सम्बन्धित थियो । तर त्यस दिनको मौलिक अर्थलाई क्रमशः मजदुर आन्दोलनसँगको आधुनिक सम्बन्धले विस्थापित गर्न पुग्यो । त्यसबेलाको अर्को शक्ती राष्ट्र सोभियत सङ्घले यस दिनलाई श्रमिक दिवसको रुपमा स्विकार गर्यो । यसको रणनितीक उध्देश्य यो थियो कि यसले अमेरिकाका कामदारलाई पुँजीवादविरुद्ध गोलबद्ध गर्न सकोस । सोभियत सङ्घ र पूर्वी-ब्लक देशहरूमा यो दिन महत्त्वपूर्ण विदा बन्यो, उच्च प्रोफाइल परेडसहित मस्कोको रेड स्क्वायरमा शीर्ष सरकारी र कम्युनिष्ट पार्टीका कार्यकर्ताको अध्यक्षतामा, कार्यकर्तालाई मनाउने र सोभियत सैन्य शक्ति प्रदर्शन गर्ने दिनको रुपमा शुरु गरियो । जर्मनीमा नाजी पार्टीको उदयपछि १९३३ मा श्रम दिवसलाई आधिकारिक बिदा दिन थालियो । तर विडम्बनाको कुरा के छ भने जर्मनीले छुट्टी स्थापना गरेको भोलिपल्ट स्वतन्त्र युनियनहरू खारेज गर्यो, जर्मन श्रम आन्दोलनलाई वस्तुतः हिटलरको आदेशमा नष्ट गरियो । २० औं शताब्दीको उत्तरार्धमा सोभियत सङ्घको विघटन र पूर्वी युरोपमा कम्युनिस्ट सरकारहरूको पतनसँगै त्यस क्षेत्रमा ठूलो मात्रामा मे दिवस मनाउने महत्व घट्यो । तथापि, विश्वभरका दर्जनौं देशमा मे दिवसलाई सार्वजनिक विदाको रूपमा मान्यता दिइएको छ र यो मजदुरको समर्थनमा प्रदर्शन र जुलुसको अवसरको रूपमा मनाइन्छ । १ मे १८८९ लाई मे दिवस नामाकरण गरियो ।
हे-मार्केट दङ्गा :
मे १ मा शुरु भएको जुलुस तथा विरोध प्रदर्शनहरु शान्तिपूर्ण तरिकाले नै अघी बढी रहेको थियो तर मे ३ मा शिकागो प्रहरी र मजदुरका विच म्याकोर्मिक रिपर वर्क्स भन्ने ठाउमा झडप भयो । त्यसमा धेरै मजदुर नराम्रोगरी घाइते भए र भोलिपल्ट त्यसको विरुद्धमा हे-मार्केट स्क्वाएरमा जम्मा भएर त्यसको विरुद्ध बुलन्द आवाजहरु गुञ्जियो, जसलाई हे-मार्केट दङ्गा भनिन्छ । अधिकारीहरूको समूह भीडलाई तितरबितर गर्न आइपुग्दा वक्ता, अगस्ट स्पाइज घुम्दै थिए । जब पुलिस अगाडि बढ्यो, एक व्यक्ति जसलाई कसैलेपनि चिनेको थिएन उसले तिनीहरूको पङ्क्तिमा बम फ्याँक्यो । अराजकता उत्पन्न भयो, र त्यस दिनको हिंसाको परिणाम स्वरूप कम्तिमा सात प्रहरी अधिकारी र आठ नागरिकको मृत्यु भयो । हे-मार्केट दङ्गा जसलाई हेमार्केट अफेयर पनि भनिन्छ, दमनको राष्ट्रिय लहरमा परिणत हुन पुग्यो । अगस्ट १८८६ मा अराजकतावादीको रूपमा लेबल गरिएका आठ जना पुरुषहरूलाई बम विस्फोटमा प्रतिवादीहरूलाई जोड्ने कुनै ठोस प्रमाण नभएपछी सनसनीपूर्ण र विवादास्पद परीक्षणमा दोषी ठहराइयो । व्यवसायसँगको सम्बन्धलाई प्राथमिकतामा राखेर यो निर्णय गरियो । दोषी ठहरिएका सात जनालाई मृत्युदण्ड र आठौंलाई १५ वर्षको जेल सजाय सुनाइएको थियो । अन्तमा, चार जनालाई फाँसी दिइएको थियो, एकले आत्महत्या गरे र बाँकी तीनलाई छ वर्षपछि माफी दिइयो । हे-मार्केट दङ्गा र त्यसपछिका परीक्षणहरूले विश्वलाई चकित पारेको केही वर्षपछि, युरोपमा समाजवादी र श्रमिक पार्टीहरूको नवगठित गठबन्धनले “हेमार्केट शहीदहरू” लाई सम्मान गर्न प्रदर्शनको आह्वान गर्यो । १८९० मा ३ लाख भन्दा बढी मानिसले लण्डनमा पनि मे दिवसको र्यालीमा हेमार्केट दङगाको सम्झनामा विरोध प्रदर्शन गरे ।
मे १ को श्रमिक इतिहास अन्ततः समाजवादी वा कम्युनिस्ट प्रभाव भएकाहरूले मात्र होइन, विश्वभरका धेरै सरकारहरूले अंगाल्न थाले र आज यो विश्वव्यापी हुन पुगेको छ । आज, मे दिवस ६६ देशमा आधिकारिक विदा दिने गरिन्छ र अनौपचारिक रूपमा धेरैमा मनाइन्छ, तर विडम्बनाको रूपमा यो सुरु भएको देश, संयुक्त राज्य अमेरिकामा यसले विरलै मान्यता पाएको देखिन्छ । १८९४ पुलम्यानमा भएको हडतालपछि राष्ट्रपति ग्रोभर क्लिभल्याण्डले आधिकारिक रूपमा सेप्टेम्बरको पहिलो सोमबार अमेरिकी श्रम दिवसको उत्सवलाई सारियो । यसले कम्युनिज्म र अन्य कट्टरपन्थी कारणहरूलाई समर्थन गर्ने डरले अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिकको उत्सवसँग जानाजानी सम्बन्ध तोडियो । राष्ट्रपती ड्वाइट डी. आइसेनहोवरले मे १ लाई “कानून दिवस” भनेर घोषणा गरेर, संयुक्त राज्य अमेरिकाको कानूनको स्थान मनाउने गरी हेमार्केट दङ्गाको सम्झनालाई अझ टाढा राखी दिए । १ में १९६१ मा कांग्रेसले कानून दिवस मनाउने आधिकारिक मितिको रूपमा तोक्यो र मे १ लाई अमेरिकामा कानून दिवसको रुपमा मनाइन्छ नकी श्रमिक दिवस । अमेरिकामा श्रमिक दिवस सेप्टेम्बर मनाइन्छ ।
राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
