अंग्रेजी, नेपाली र सामाजिक अध्ययन तथा जीवन उपयोगी शिक्षा वा गणित अनिवार्य विषय छन् भने अन्य विषय विद्यार्थीले रोजेर अध्ययन गर्न पाउँछन्। सामुदायिक विद्यालयमा अनिवार्य विषयका पुस्तकहरू सरकारले निःशुल्क दिने व्यवस्था छ।
कक्षा ११ र १२ मा पढ्ने ऐच्छिक विषयले नै उच्च शिक्षा (स्नातक तथा स्नातकोत्तर) मा चिकित्सा, इन्जिनियरिङ, विज्ञान प्रविधि, कृषि/पशुविज्ञान, व्यवस्थापन, मानविकी, कानुन, शिक्षा के पढ्ने निर्क्योल गर्छ। कक्षा ११ र १२ को पाठ्यक्रममा विज्ञान, व्यवस्थापन, मानविकी, कानुनलगायत संकाय भनेर ठ्याक्कै विषय किटान नगरे पनि ऐच्छिक समूहबाट यी संकायसँग सम्बन्धित विषय विद्यार्थीले छानेर पढ्न सक्छन्।
कक्षा ९–१० पढाइ हुने विद्यालयको संख्या ११ हजार १ सय ८ भए पनि ११ र १२ पढाइ हुने विद्यालयको संख्या न्यून भएकाले धेरै विद्यार्थी नयाँ विद्यालयमा भर्ना हुनुपर्ने अवस्था छ। विद्यालय छनोट गर्दा आफूले चाहेको विषय पढाइ हुने वा नहुने विद्यार्थी अभिभावकले भर्ना अघि यकिन गर्नुपर्छ। कक्षा ९–१० मा प्राविधिक धारतर्फ अध्ययन गरेका विद्यार्थीले ११–१२ मा तिनै विषयसँग सम्बन्धित विषय पढ्न पाउने व्यवस्था छ।
उच्च शिक्षाको तयारीसँगै स्वरोजगार र रोजगारीमा जान चाहनेका लागि कक्षा ११ र १२ को पढाइ निर्णायक खुड्किलो मानिन्छ। उच्च शिक्षाको तयारीको मुख्य धरातल पनि कक्षा ११ र १२ को पढाइ नै हो। सरकारले माध्यमिक शिक्षा पूरा गरेपछि मुलुकलाई चाहिने प्रारम्भिक स्तरको दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने लक्ष्य लिएको छ। साधारण र प्राविधिक धारतर्फको अध्ययनबाट त्यस्ता जनशक्ति तयार हुने अपेक्षा गरिन्छ।
अर्कोतर्फ प्राविधिक तथा व्यावसायिक तालिम परिषद् (सीटीईभीटी) अन्तर्गत प्राविधिक धारतर्फ डिप्लोमा तहको पठनपाठन हुन्छ। प्राविधिक धारतर्फ डिप्लोमा तहको पढाइ गर्ने विद्यार्थीले पनि कक्षा १२ बराबरको समकक्षता पाउने व्यवस्था छ।
सीटीईभीटीमा स्वास्थ्यतर्फ १० वटा विषय अध्ययन गर्न सकिन्छ। त्यस्तै, इन्जिनिरिङतर्फ भने १३ विषय छन्। तीबाहेक वन/कृषि, टुरिजम एन्ड हस्पिटालिटीतर्फ कृषि (बाली/कृषि विज्ञान), होटल म्यानेजमेन्ट, सोसियल वर्कर, फुड एन्ड डेरी टेक्नोलोजी र फरेस्ट्री विषय छन्।
साधारण धारतर्फ:
पहिलो समूह: भौतिक विज्ञान, लेखाविधि, ग्रामीण विकास, विधिशास्त्र/कानुनी सिद्धान्त, स्वास्थ्य तथा शारीरिक शिक्षा, खेलकुद विज्ञान, बालविकास र सिकाइ, मनोविज्ञान, इतिहास, लैंगिक अध्ययन, अतिथि सत्कार व्यवस्थापन, बाली विज्ञान, प्राकृतिक चिकित्सा, मानवमूल्य शिक्षा र मूर्तिकला।
दोस्रो समूह: जीवविज्ञान, शिक्षा विकास, भूगोल, कार्यविधि कानुन, समाजशास्त्र, आयुर्वेद, व्यवसाय अध्ययन, भाषा विज्ञान, राजनीतिशास्त्र, दर्शनशास्त्र, जनसंख्या अध्ययन, बागवानी, खाद्य/पोषण, नृत्य र कम्प्युटर विज्ञान।
तेस्रो समूह: रसायन विज्ञान, अर्थशास्त्र, पर्यटन/पर्वतारोहण अध्ययन, बजारशास्त्र, बुढ्यौली तथा स्याहार शिक्षा, योग, वाद्यवादन, सिलाइ तथा बुनाइ, संवैधानिक कानुन, पाककला, संस्कृति, फेसन, डिजाइनिङ, सिनेमा तथा डकुमेन्ट्री, पशु/पन्छी/माछापालन, नेपाली, अंग्रेजी, मैथिली, नेवारी, हिन्दी, चिनियाँ, जर्मन, जापानी, कोरियन, उर्दू, फ्रेन्च, हिब्रु, अरेबिक र संस्कृत।
चौथो समूह: गणित, प्रयोगिक/वाणिज्य गणित, पुस्तकालय तथा सूचना विज्ञान, मानवअधिकार, गृह विज्ञान, वातावरण विज्ञान, साधारण कानुन, वित्तशास्त्र, सहकारी व्यवस्थापन, बौद्ध अध्ययन, प्रयोगिक कला, गायन, चित्रकला, रेसम खेती/मौरी पालन, सौन्दर्यकला/केशकला, औषधिजन्य जडीबुटी, प्लम्बिङ/वायरिङ, आन्तरिक सजावट, होटल व्यवस्थापन, आमसञ्चार।
विद्यालय छनोटमा अभिभावकको ठूलो भूमिका हुन्छ। आफ्नो बच्चाले पढ्न चाहेको विद्यालयमा आफैँ गएर सत्य तथ्य बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्छ। कसैको बहकावमा आएर विद्यालय छान्दा भविष्यको गन्तव्य र लक्ष्यमा ग्रहण लाग्न सक्छ। कुनै पनि विद्यालय छान्दा त्यसको व्यवस्थापन पक्ष, पढाउने गुरुहरूको दक्षता, विद्यालयको भित्री र बाहिरी वातावरण, अनुशासन साथै शान्ति सुरक्षाका अवस्थाहरू भरपर्दो र दरिलो हुनु पर्दछ।
शिक्षकहरू अपरिपक्व, अनुभवहीन र अयोग्य छन् भने त अवस्था झन् खराब हुन सक्छ। तसर्थ, अभिभावक र विद्यार्थीले शुरूमै शिक्षकदेखि कलेज सञ्चालकसम्मको योग्यता र पृष्ठभूमि हेर्नुपर्ने जानकारहरू बताउँछन्। उनीहरूका अनुसार, लामो समय शैक्षिक क्षेत्रमै लागेकाहरूले चलाएको र व्यवस्थापन चुस्त 'प्लस टु' बढी भरपर्दा हुन्छन्। शिक्षाविद् मनु वाग्ले 'प्लस टु' छान्नुपूर्व सञ्चालक र शिक्षकको टीमबारे राम्ररी बुझ्नुपर्ने बताउँछन्। परीक्षामा राम्रो नतिजा ल्याउने होडले 'प्लस टु' हरूको पढाइमा सिर्जनशीलता हराउँदै गएको छ।
अधिकांश 'प्लस टु' ले पढाइलाई परीक्षाकेन्द्रित बनाउँदा यस्तो समस्या देखिएको शिक्षाविद्हरू बताउँछन्। विषयवस्तुको गहिरो ज्ञान दिनेभन्दा नोट घोकाउने, गेसपेपर पढ्न लगाउने विकृति भित्रिएको छ। शिक्षाविद् केदार भक्त माथेमा सञ्चालकहरूको दबाबमा परेका शिक्षकहरूले पढाइलाई सिकाइकेन्द्रित नभई परीक्षाकेन्द्रित बनाएको बताउँछन्। "विद्यार्थीमा विश्लेषणात्मक कौशल र अरूको भनाइ खण्डन गर्ने क्षमता विकास भएको देखिएन," माथेमाको मूल्यांकन छ, "जबकि, राम्रो शैक्षिक संस्थाले विद्यार्थीलाई जिज्ञासु र तार्किक बनाउँछ।"
धेरै विद्यालयका शिक्षकहरूमा ब्लुम्स टेक्सोनोमीको बारेमा जानकारी नै नभएको अवस्था छ। शिक्षा क्षेत्रमा लागेकाहरूलाई यसको बारेमा जानकारी हुनु जरुरी हुन्छ। अभिभावक तथा विद्यार्थीहरूले कुनै पनि विद्यालय/कलेजमा भर्ना हुनु भन्दा अगाडि माथि उल्लेखित विषयहरूको बारेमा सम्बन्धित निकायमा जानकारी छ कि छैन बुझ्नु जरुरी छ। पढ्नु, घोक्नु बेग्लै कुरा हो तर विद्यार्थीले पढेको र सिकेको कुरालाई साधारण जीवनमा अवलम्बन गर्न सकेको छ कि छैन त्यो सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो। प्राज्ञिक ज्ञान प्राप्त गरेर मात्र पुग्दैन। उनले अनुशासन, सहनशीलता, धैर्यता, सामाजिकीकरण, राष्ट्र र राष्ट्रियता, देशको सार्वभौमिकता, आत्मसम्मान र आफ्नो धर्म र संस्कारलाई अङ्गीकार गर्न सिकेका छन् कि छैनन्, यो ज्यादै महत्वपूर्ण हुन्छ।
अन्त्यमा, +२ सम्मका केटाकेटीहरूलाई स्थानीय विद्यालय/कलेजमै पढाउनु पर्ने विज्ञहरूको सुझाव छ। ठुलो सहरमा दुई दिनमै बच्चाहरू कुलतमा लागेर आफ्नो भविष्यलाई अन्धकार पारेको धेरै दृष्टान्तहरू छन्। र यो १६/१७ को उमेर ज्यादै संवेदनशील समय हो। यसलाई गम्भीरतापूर्वक नलिइएमा परिणाम ज्यादै दुःखदायी पनि हुन सक्छ।
निष्कर्षमा, एसईई पछिको गन्तव्य निर्धारणका लागि विद्यार्थी र अभिभावकले सचेत रहनु आवश्यक छ। कक्षा ११ र १२ का ऐच्छिक विषय र विद्यालयको छनोटले भविष्यको उच्च शिक्षाको मार्गदर्शन गर्ने हुँदा यो निर्णय महत्वपूर्ण हुन्छ। शिक्षकहरूको योग्यता, विद्यालयको व्यवस्थापन, वातावरण, र शिक्षण पद्धतिमा विशेष ध्यान दिँदा भविष्यको गन्तव्य सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।
(राजेन्द्र प्रसाद कोइराला (पीएचडी) वीरगञ्जस्थित ज्ञानदा एकेडमी स्कूलका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुनुहुन्छ ।)
राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
