×

अल्जाइमर (AHLZ-high-merz) एक मस्तिष्कको रोग हो । जसले स्मृति, सोच र व्यवहारमा समस्या निम्त्याउँछ । यो वृद्ध अवस्थाको सामान्य अवस्था होइन । अल्जाइमर समयसँगै खराब हुँदै जान्छ । यद्यपि लक्षणहरू व्यापक रूपमा भिन्न हुन सक्छन्, पहिलो समस्याधेरै मानिसहरूले भुल्ने गर्दछन । यो रोगले गाजी सकेपछी व्यक्तिले आफुलाई सम्हाल्नै सक्दैनन, उसलाई कुनै चिजमा चाख हुँदैन ।

रोगलागेको व्यक्ती अलमलमा पर्नु, परिचित ठाउँहरूमा हराउनु, गलत ठाउँमा चीजहरू राख्ने  वा भाषा राम्ररी बुझ्न नसक्ने, आफ्नो भावनालाई व्यक्त गर्न असमर्थ हुन्छन ।

७० वर्षको  काठमाडौं निवासी भानु ढकाललाई उनको प्राथमिक हेरचाह गर्ने चिकित्सकले औषधिले प्रतिक्रिया नदिएपछि डिप्रेसनका लक्षण छ भन्दै मनोचिकित्सक कहाँ रेफर गरेका थिए । ढकालकी नातिनीका अनुसार श्रीमती बितेको केही वर्षपछि ६० वर्षको उमेरमा उनको व्यवहारमा परिवर्तन आउन थाल्यो । उनले दशकौंदेखि रमाइलो गरेको नेपाली बोर्ड गेम बाघ चल खेल्न छाडेका थिए । उनि घरबाट बाहिर निस्किन खासै रुचाउँदिन थे ।  सामाजिकीकरण गर्न अस्वीकार गर्न थाले । बरु, उनी दिनभर सोफामा बस्ने  र टिभी हेर्ने अनी सुत्ने गर्थे । उनी आफ्नो सामान्य ७-८ घन्टाभन्दा दिनमा करिब १०-१३ घन्टा सुत्थे ।

यसले उनको जागिरबाट अवकाश लिनु र श्रीमतीको निधनले ढकाललाई निराश बनायो भन्ने चिन्ता उनको परिवारका अन्य सदस्यहरूलाई भयो । त्यसपछि उनीहरूले आफ्नो प्राथमिक हेरचाह चिकित्सकलाई आफ्नो चिन्ता बताए र ढकाललाई एन्टीडिप्रेसेन्ट औषधि दिइयो । तर, उनको स्वास्थ्यमा सुधार नभएपछि ढकाललाई अल्जाइमर्स भएको पत्ता लाग्यो । यस रोगका विशेषज्ञ डा. रमेश कँडेल भन्नु हुन्छ, "अल्जाइमर मस्तिष्कको प्रगति बिग्रने रोग हो जसले पछिको उमेरमा व्यक्तिको स्मरणशक्ति र व्यवहारलाई असर गर्ने बताउँछन् । "न्यूरोन्सहरू पतन हुन थाल्छन्, र व्यक्तिले बिर्सन थाल्छ र बिरामीको उमेरसँगै यो बढ्दै जान्छ," उनले जानकारी दिए । डा कँडेल नेपालमा पहिलो दर्ता भएका जेरियाट्रिशियन (वरिष्ठ नागरिक विशेषज्ञ) र डिमेन्सिया विशेषज्ञ हुन् ।

राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक महासंघका पूर्वअध्यक्ष छत्र प्रधानले अधिकांश नेपालीले अल्जाइमरलाई बुढेसकालमा आउने समस्या मात्रै ठान्छन् । "यसैले गर्दा अधिकांश नेपालीलाई यो रोग बारे थाहा छैन," उनी थप्छन् । सेप्टेम्बरलाई विश्व अल्जाइमर महिना र सेप्टेम्बर २१ लाई विश्व अल्जाइमर दिवसको रूपमा मनाइन्छ। यो वर्ष अल्जाइमर दिवसको २८ औं वार्षिकोत्सव थियो । तर, नेपालमा अल्जाइमरबारे चेतना जगाउने काम निकै कम भएको छ ।

डा कँडेलका अनुसार ८० वर्षभन्दा माथिका ज्येष्ठ नागरिकमा अल्जाइमर्स हुने सम्भावना ४५ प्रतिशत हुन्छ भने ६५ देखि ७५ वर्षका व्यक्तिमा १० प्रतिशत हुन्छ । "चिकित्सा सन्दर्भमा, अल्जाइमरको अवस्थालाई हल्का, मध्यम र गम्भीर अवस्थाहरूमा वर्गीकृत गरिएको छ," डा कँडेल भन्छन्, "प्रारम्भिक चरणमा, बिरामीहरूले क्रमशः स्मरणशक्ति गुमाउने, परिवारका सदस्यहरू र साथीहरूलाई चिन्न गाह्रो हुने र , पहिले भन्दा धेरै काम गर्न समय लिने, वस्तुहरू हराउने वा गलत ठाउँमा राख्ने र योजना र संगठित गर्नमा झन्झट बढ्दै जाँदा व्यवहार र व्यक्तित्वमा क्रमशः खस्किँदै गएको देख्न सकिन्छ ।

मध्यम अवस्थाका लक्षणहरू सामान्यतया घटना वा व्यक्तिगत इतिहास बिर्सनु, मूड वा पछि हटेको महसुस हुनु, विशेष गरी सामाजिक वा मानसिक रूपमा चुनौतीपूर्ण अवस्थामा, आफ्नो ठेगाना वा टेलिफोन नम्बर जस्ता आफ्नो बारेमा जानकारी सम्झन नसक्ने, अत्यधिक अन्योलमा बस्नु, दिउँसो सुत्ने र रातमा बेचैनी हुने, सामान्य गणितीय कामहरू पढ्न, लेख्न र ह्यान्डल गर्न समस्या हुने, नयाँ कुरा र काममा समस्या हुने, दैनिक हिँडडुलमा हराउने, एउटै कुरा दोहोर्‍याउने र शंका गर्ने जस्ता निद्राको बानीमा परिवर्तन हुनु हो । 

तेस्रो वा गम्भीर चरणमा, अल्जाइमरबाट पीडित बिरामीहरूको अवस्था बढ्दै जान्छ र थप समस्याहरू देखा पर्छन् । तिनीहरू सामान्यतया तिनीहरूको वरपर प्रतिक्रिया गर्ने क्षमता गुमाउँछन्, अरूसँग सजिलै कुराकानी गर्न र तिनीहरूको चालहरू नियन्त्रण गर्न । उनीहरुलाई खाना/चबाउने/निल्ने, तौल घट्ने, आलस्य बढ्ने र निन्द्रा लाग्ने र दिसालाई नियन्त्रण गर्न नसक्ने क्रमिक समस्याका साथ निमोनियाबाट पनि पीडित हुन सक्छ । मेमोरी र संज्ञानात्मक (Cognitive skills) सीपहरू थप घट्दै जाँदा, बिरामीहरूलाई व्यापक चिकित्सा हेरचाह चाहिन्छ ।

कँडेलका अनुसार कोभिड–१९ को महामारीले वृद्धवृद्धालाई घरबाहिर हिँडडुलमा रोक लगाएकाले अल्जाइमर्सको जोखिम बढेको छ । "उनीहरूको व्यक्तिगत र सामाजिक गतिविधि र अन्तरक्रियामा प्रतिबन्ध लगाइएको हुनाले यसले अल्जाइमरसँग सम्बन्धित जोखिमहरू बढाएको छ," उनले उल्लेख गरे ।

परिवारका अन्य सदस्यले समस्या बुझेर सोहीअनुसार काम गर्न सके यस रोगका बिरामीको पीडा र पीडा कम हुने प्रधानले बताए । "बिरामीका परिवारका अन्य सदस्यहरूले उनीहरूको व्यवहारबाट घृणित र निराश महसुस गर्नबाट जोगिन आवश्यक छ । बिरामीहरूप्रति हेरचाह र जिम्मेवारी देखाउँदा चिकित्सा उपचार र जीवनलाई सजिलो बनाउनमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ," उनी भन्छन् ।

अल्जाइमर रोगको लागि कुनै निश्चित उपचार छैन । चिकित्सकहरूले सामान्यतया मेमोरी हानि र अन्य मस्तिष्क कार्यहरू व्यवस्थापन गर्ने तरिकाहरू सिकाउँछन् । नियमित शारीरिक व्यायाम, सामाजिक र बौद्धिक गतिविधि आदिले रोगको प्रगतिलाई सुस्त बनाउन सक्छ ।

केही जीवनशैली छनोटहरूले पनि अल्जाइमरको जोखिम कम गर्न सक्छ । सामाजिक गतिविधिमा बढी सक्रिय हुनु र बौद्धिक अभ्यासमा संलग्न हुनुले मस्तिष्कका कार्यहरूलाई सक्रिय राख्न मद्दत गर्न सक्छ । साथै, रक्तसञ्चार प्रणालीलाई स्वस्थ राख्न नियमित शारीरिक क्रियाकलापले पनि मस्तिष्कलाई सुस्त हुनबाट रोक्न सक्छ । "ताजा सागसब्जीको नियमित उपभोग र कम बोसो र कम चिनीयुक्त आहार पनि अल्जाइमर रोगको जोखिम कम गर्ने उपाय हो," डा कँडेल बताउँछन् ।

अल्जाइमर डिमेन्सियाको सबैभन्दा सामान्य रूप हो, एक चिकित्सा शब्द हो जुन दैनिक क्रियाकलापहरूमा सम्झने, सोच्ने र निर्णय गर्ने क्षमतामा कमजोरीका लागि प्रयोग गरिन्छ । यसले ६०  देखि ७०  प्रतिशत केसहरूमा योगदान गर्दछ । डब्लुएचओको तथ्यांकका अनुसार विश्वभर करिब ५० करोड मानिस डिमेन्सियाबाट पीडित छन् र हरेक वर्ष १० करोड नयाँ केसहरू दर्ता हुन्छन्। सन् २०२० सम्ममा डिमेन्सिया भएका व्यक्तिहरूको कुल संख्या ८ सय २० मिलियन र २०५० सम्ममा १.२२ बिलियन पुग्ने अनुमान गरिएको छ । यो चिकित्सा अवस्था निम्न र मध्यम आय भएका देशहरूमा सबैभन्दा बढी प्रचलित छ ।

"डिमेन्सिया एक गलत बुझिएको अवस्था हो । धेरै मानिसहरू यो बुढ्यौलीसँग सम्बन्धित एक सामान्य समस्या हो भन्ने विश्वास गर्छन् र लक्षणहरूको कुरा गर्दा स्मरणशक्ति ह्रास हुने रोग हो भनी सामान्य रुपमा लिएको पाईन्छ ।  वास्तविकता यो हो कि डिमेन्सिया एक अवस्था हो जुन विभिन्न समस्याहरूको कारण हुन सक्छ, धेरै जसो सामान्यतया अल्जाइमर जसले मस्तिष्कका विभिन्न भागहरूलाई क्षति पुर्‍याउँछ," प्रधान भन्छन् ।

नेपालमा, अल्जाइमर्स एण्ड रिलेटेड डिमेन्सिया सोसाइटी र राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक महासंघले अल्जाइमर्सको निदानका लागि मानिसहरूलाई मद्दत गर्दै आएका छन्, बिरामीका परिवारका सदस्यहरूलाई परामर्श र हेरचाहसम्बन्धी तालिम प्रदान गर्दै आएका छन् ।

सन् २०१३ मा सरकारले डिमेन्सियाका बिरामीलाई उपचारका लागि १ लाख रुपैयाँ उपलब्ध गराउने घोषणा गरेको थियो । ‘प्रमाण थोरै भएपनि रोग नियन्त्रणका लागि सरकारले चालेको यो पहिलो कदम हो,’ प्रधान भन्छन् ।

तर, अनुदान कार्यक्रममा आएको समस्यालाई डा कँडेलले औंल्याए । उनका अनुसार कार्यक्रम अन्तर्गतको उपचार केही स्वास्थ्य केन्द्रमा मात्रै उपलब्ध हुँदा देशभरका बिरामीलाई उपचार गराउन निकै असहज भएको छ । ‘अल्जाइमर्सजस्ता बुढ्यौली रोगसँग लड्न स्वास्थ्य पूर्वाधार र जेरियाट्रिक हेरचाहका लागि चिकित्सकीय जनशक्तिको विकास महत्वपूर्ण छ भन्ने कुरा पनि सरकारले बुझ्नुपर्छ,’ डा कँडेलले उल्लेख गरे । 

उपचार र रोकथाममा नयाँ दिशा:

बेटा-अंय्लोइड, (एक चिकित्सकिय अङ्रेजी शब्द) को माध्यमबाट यस रोगलाई केही नियन्त्रण गर्न सकिन्छ कि भनेर अनुसन्धानकर्ताहरु लागि परेका छन् । उपचारका लागि अन्य धेरै नयाँ दृष्टिकोणहरू छन । साथै, विश्वभर अनुसन्धानको दायराहरु फराकिलो पारिँदै छ ।  यसको अनुसन्धानको लागी अमेरिका र अन्य धनी मुलुकहरुले ठुलो धनराषी खर्च गरिरहेका छन, वैज्ञानिकहरुले केही आशावादी कुराहरु पत्ता लगाउन थालेका छन ।  

संतृप्त फ्याट कम भएको खाना खाने र फलफूल र हरियो सागसब्जीमा बढी जोड गर्ने,  व्यायाम नियमित रूपमा गर्ने  र मानसिक र सामाजिक रूपमा रहन सक्रिय रहन सकेमा मस्तिष्कलाई बचाउन मद्दत गर्न सक्छ ।

लेखक एक पीएचडी विद्वान हुन् ।

Back to top